De Belgica-expeditie van Adrien de Gerlache

Einde 19de eeuw is heel de wereld gekend en het grootste gedeelte geëxploiteerd door de mens. Heel de wereld? Neen, een continent biedt nog weerbarstig weerstand: Antarctica. Slechts een handvol mensen heeft het continent betreden, maar het binnenland is nog steeds terra incognita. En dit tijdens de industriële revolutie! Neen, dit kan niet.

In 1895 aanvaarden de deelnemers aan het 6de Internationaal Geografisch Congres in Londen een resolutie waarin het volgende staat: "The exploration of the Antarctic regions is the greatest piece of geographical exploration still to be undertaken… and this work should be undertaken before the close of the century". Men rekent erop dat Groot-Brittannië, de Verenigde Staten of een van de Scandinavische landen een uitgebreide expeditie zou sturen. Dat de eerste wetenschappelijk expeditie naar Antarctica geleid wordt door een Belgische marineofficier, is dan ook voor iedereen een verrassing. Immers, België heeft nauwelijks een maritiem verleden en bezit een kustlijn van slechts 60 kilometer lang.

De man die België een plaats geeft in de geschiedenis van Antarctica is Adrien de Gerlache de Gommery. Hij krijgt het nodige geld bij elkaar, koopt een driemaster, de Belgica, en vindt geschikte mensen voor zijn expeditie.

Op 16 augustus 1897 vertrekt de Belgica vanuit de Antwerpse haven naar het zuiden. Naast matrozen, een chef-kok, een monteur en de eerste stuurman (Georges Lecointe), zijn er ook wetenschappers aan boord: de Pool Henryk Arctowski (geologie), de Belg Emile Danco (geofysica), de Roemeense zoöloog en botanicus Emile-Gustave Racovitza en nog een Pool, Antoine Dobrowolski, die meteoroloog-assistent is. Twee expeditieleden zullen later wereldberoemd worden: de Amerikaanse arts-fotograaf Frederick Cook, die in Rio de Janeiro aan boord komt en in 1908 zal beweren als eerste de noordpool te hebben bereikt en de Noor Roald Amundsen die in 1911 als eerste op de geografische zuidpool zal staan.

Het is de bedoeling van de Gerlache eerst de Weddellzee te onderzoeken, vervolgens koers te zetten naar Victoria Land om er met drie man te overwinteren. Aanvankelijk loopt de expeditie zoals gepland. De wetenschappers houden zich bezig met het meten van de temperatuur van het water en doen dieptepeilingen.

Maar op 22 januari 1898 doet er zich een drama voor. Het stormt hevig. Huizenhoge golven veranderen het dek in een zwembad. Een van de spuigaten raakt verstopt, zodat er te veel water op de brug blijft staan. De Noorse matroos August-Karl Wiencke vindt dat daar iets aan gedaan moest worden en klimt tegen de bevelen in over de reling om zo beter aan het spuigat te kunnen. Hij valt echter overboord en verdrinkt. Er zal nog meer onheil volgen...

Vast in het ijs

Begin februari 1898 bereikt de Belgica het Antarctisch schiereiland. Er wordt een zee-engte ontdekt tussen het schiereiland en de kleinere eilandjes (waaronder Anvers-eiland en Brabant-eiland) ten westen ervan. De straat staat nu bekend als de Gerlachestraat. Vele malen gaan de wetenschappers aan land om onderzoek te doen. De hele streek wordt in kaart gebracht. Er worden nieuwe planten- en diersoorten ontdekt. Kortom, op de dood van Wiencke na, verloopt de reis perfect.

De Belgica zit vast in het ijs

In de hoop nieuw land te ontdekken, vaart de Belgica in zuidwestelijke richting langs pakijs. Von Bellingshausen verkende in 1821 deze streek al maar het pakijs verhinderde hem verder naar het zuiden te varen. Wanneer de Gerlache op 18 februari 1898 wel een doorgang naar het zuiden vindt, is de verleiding natuurlijk erg groot. Hoewel de wetenschappers er niet erg happig op zijn, besluit de Gerlache het risico te nemen in de hoop grote ontdekkingen te doen in de open zee die achter het pakijs ligt.

Maar op 6 maart kan de Belgica niet meer voor- of achteruit. De expeditie zit op 70° zuiderbreedte ingesloten in het pakijs en daar de winter voor de deur staat, is de kans op bevrijding zo goed als nihil. De Gerlache raakt niet in paniek, integendeel. Hij lijkt zeer tevreden over de gang van zaken. Voor het eerst overwintert een expeditie op het Antarctische pakijs. Een buitenkans voor de wetenschap. Of zoals de Gerlache het later uitlegt: "Dankzij onze overwintering beschikt de wetenschap ten minste over meteorologische waarnemingen die uur na uur werden gedaan, een heel jaar lang, dus gedurende een volledige cyclus van 365 dagen". Velen beweren dan ook dat de Gerlache zich doelbewust heeft laten insluiten. Een beslissing die bijna faliekant afloopt.

De poolnacht

Op 18 mei gaat de zon onder om zich enkele maanden niet meer te laten zien: de poolnacht is ingetreden. De expeditie lijdt erg onder de omstandigheden. Tijdens de poolnacht wordt de bemanning aangetast door moedeloosheid, gezwollen ledematen, onregelmatige en zwakke polsslag, hoofdpijn en depressie. Volgens Frederick Cook komt dit door een combinatie van gebrek aan vers voedsel en zonlicht en geestelijke depressie. "De poolanemie liet verwoestende sporen op ons na", schreef eerste stuurman Lecointe. "Onze gezichten zijn getrokken, diep gegroefd en slaan groenig uit. Onze ogen zijn dof en levensloos. Het kostte slechts een ononderbroken nacht van 1600 uur om oude mannen van ons te maken…".

Emile-Gustave Racovitza in zijn laboratorium

Enkele matrozen krijgen aanvallen van hysterie en schizofrenie. Voor Emile Danco zijn deze extreme omstandigheden ondraaglijk. Na een lange doodsstrijd sterft hij op 6 juni 1898 aan een hartaandoening. Om nog meer rampen te voorkomen, verplicht Cook de bemanning rauw pinguïn- en robbenvlees te eten.

Tijdens de zomer wordt er alles aan gedaan om de Belgica te bevrijden: met springstoffen tracht men het ijs te doen breken, met zagen probeert men een vaargeul te maken, maar allemaal tevergeefs. Het uitgezaagde kanaal vriest onmiddellijk weer dicht. Nu raakt de Gerlache wel in paniek. Een tweede overwintering zou fataal zijn. Maar op 15 februari opent het kanaal zich opnieuw. Al het werk is dus niet vergeefs geweest. De Belgica bereikt op 14 maart 1899 volle zee.

Volgende pagina |
Terug naar overzicht expedities |