Het Laatste Continent
Inhoud

 

Milieu - Het gat in de ozonlaag


Tot voor kort haalde Antarctica elk jaar alle krantenkoppen, maar het ging telkens om slecht nieuws: het gat in de ozonlaag dat weer groter was geworden. Begin september 2000 liet de Amerikaanse ruimteorganisatie Nasa weten dat het gat in de ozonlaag groter was dan ooit. En ook 2003 en 2006 waren recordjaren. Maar gelukkig beginnen de maatregelen die genomen werden hun vruchten af te werpen. In 2012 was het gat het kleinste in tien jaar.

Deze pagina legt uit wat de ozonlaag nu juist is, hoe dat gat in deze beschermende laag er gekomen is en wat de gevolgen ervan zijn.

 

Wat is ozon?

Ozon is een giftige, sterk reactieve verbinding van drie zuurstofatomen. Het woord komt van het Griekse ozein, dat ruiken betekent. Niet zonder reden, want het gas heeft een typische geur. De chemische formule is O3. Ozon wordt gevormd wanneer zuurstofmoleculen worden gescheiden door de ultraviolette straling van de zon. De individuele zuurstofatomen verbinden zich met zuurstofmoleculen (O + O2 = O3). Dagelijks wordt in de stratosfeer ongeveer 300 miljoen ton ozon geproduceerd. Er bestaan twee soorten ozon: het hoge atmosferische ozon en het troposferische ozon aan het aardoppervlak.

 

De ozonlaag

De ozonlaag of ozonsfeer is de laag in de atmosfeer met de grootste concentratie ozon. Deze laag bevindt zich tussen ongeveer 15 en 45 kilometer hoogte. De totale dikte van de ozonlaag is ongeveer 15 kilometer. De ozonlaag heeft een belangrijke biologische functie. Ozon heeft de eigenschap de ultraviolette stralingen van de zon te absorberen. Het gaat meer bepaald om de UV-B-straling. Deze UV-B-stralen veroorzaken zonnebrand, hoornvliesontsteking en huidkanker. Daarbij tast het ook nog ecosystemen van de oceanen aan. Zonder de aanwezigheid van de ozonlaag zou het huidige leven op aarde zelfs niet hebben kunnen ontstaan.

 

Het gat in de ozonlaag

In 1974 toonden de Amerikaanse wetenschappers Mario Molina en Sherwood Rowland aan dat chloorfluorkoolstoffen (cfk) mogelijk een actieve rol spelen in de afbraak van de ozonlaag. Cfk's zijn stabiele industriegassen die hoofdzakelijk uit chloor, fluor en broom bevatten. Ze worden verwerkt tot synthetische schuimen, koelstoffen in ijskasten en allerlei spuitbussen. De cfk's richtten zo'n schade aan de ozonlaag aan, dat deze angstwekkend dun werd.

Het gat in de ozonlaag werd in 1985 ontdekt. Toen Britse wetenschappers van de Halley Bay-basis op Antarctica de resultaten van hun metingen onder ogen kregen, waren ze ervan overtuigd dat er iets scheelde aan hun instrumenten. Meteen werden deze vervangen, maar de vaststellingen bleven even alarmerend als voorheen. Toen hun bevindingen in het wetenschappelijke tijdschrift Nature gepubliceerd werden, zag men in dat er dringend iets aan het gat gedaan moest worden.

 

In september 2000 was het gat in de ozonlaag drie keer groter dan de Verenigde Staten

In september 2000 was het gat in de ozonlaag drie keer groter dan de Verenigde Staten

 

Maar waarom bevindt het gat in de ozonlaag zich nu juist boven Antarctica? Tijdens de poolnacht daalt de temperatuur in de stratosfeer tot soms -100° Celsius. Bij lagere temperaturen wordt het afbraakproces van ozonmoleculen versterkt. Bij het begin van de lente (september-oktober) gaat het van kwaad naar erger. In de atmosfeer boven Antarctica ontstaat er elk jaar een zeer koude wig die ijswolken vormt en cfk's vasthoudt. De zon is dan ook weer van de partij en de combinatie van zonlicht, ijswolken en cfk's vormen een mengsel dat de ozon afbreekt.

 

De gevolgen van het afbreken van de ozonlaag

De ozonlaag beschermt mens en dier tegen de schadelijke UV-stralingen van de zon. Wanneer deze beschermende laag afbreekt, heeft dit dramatische gevolgen voor het aardse leven. Het metabolisme van planten wordt aangetast, waardoor de fotosynthese trager verloopt. De ultraviolette straling vernietigt micro-organismen, die een belangrijke rol in de voedselketen spelen. Wanneer in de antarctische oceaan de hoeveelheid fytoplankton afneemt, heeft dit ook dramatische gevolgen voor zoogdieren als walvissen en robben. Bij de mens zijn de zonnekloppers de eerste slachtoffers. Langdurige blootstelling aan de zon leidt tot huidkanker.

 

Welke maatregelen werden er genomen?

Op 16 september 1987 werd het Protocol van Montreal ondertekend. In dit Protocol werd de grote boosdoener hard aangepakt: de cfk's. In Montreal kwamen de deelnemende landen overeen de cfk-consumptie te halveren tegen het einde van de twintigste eeuw. In 1990 kwamen de ondertekende landen van het Protocol nog eens samen. Er werd besloten om tegen het jaar 2000 de cfk's en halonen helemaal te verbieden.

Het UNEP (het Milieuprogramma van de Verenigde Naties) startte in 1991 het Programme Action Ozone. De lijst met verboden industriële gassen werd nog langer en er kwamen strengere controles.

Al deze inspanningen zouden pas op langere termijn enig effect sorteren. Ook het broeikaseffect zou de afbraak van de ozonlaag verergeren. Door het broeikaseffect wordt de stratosfeer kouder en breken de ozonmoleculen sneller af.

De volledige tekst van het Protocol van Montreal

 

Herstel

Tweeëntwintig jaar nadat het protocol van Montreal het gebruik van cfk's en andere stoffen die de ozonlaag aantasten aan banden heeft gelegd, hebben Australische wetenschappers in 2011 voor het eerst een herstel van het ozongat boven de zuidpool kunnen vaststellen. Het was al langer bekend dat de concentratie cfk's in de atmosfeer sterk gedaald is sinds de jaren 1980, en theoretische modellen wezen op herstel. Maar het was niet eerder mogelijk om dat ook in de praktijk vast te stellen.

Uit het onderzoek, dat in Geophysical Research Letters verscheen, blijkt dat de gemiddelde ozonconcentraties in de Antarctische lente al met 15 procent zijn toegenomen sinds eind jaren 1990. In 2012 was het gat in de ozonlaag boven Antarctica het kleinste dat in de laatste tien jaar werd waargenomen. Volgens theoretische modellen zou het gat tegen 2050 helemaal dicht moeten zijn.

 

Naar boven