Tot voor kort haalde Antarctica elk jaar alle krantenkoppen, maar het ging
telkens om slecht nieuws: het gat in de ozonlaag dat weer
groter was geworden. Begin september 2000 liet de Amerikaanse
ruimteorganisatie Nasa weten dat het gat in de ozonlaag
groter was dan ooit. En ook 2003 en 2006 waren recordjaren.
Maar gelukkig beginnen de maatregelen die genomen werden hun vruchten af te werpen. In 2012 was het gat het kleinste in tien jaar.
Deze pagina legt uit wat de ozonlaag nu juist is, hoe
dat gat in deze beschermende laag er gekomen is en wat de
gevolgen ervan zijn.
Wat is ozon?
Ozon is een giftige, sterk reactieve verbinding van drie
zuurstofatomen. Het woord komt van het Griekse ozein, dat
ruiken betekent. Niet zonder reden, want het gas heeft een
typische geur. De chemische formule is O3. Ozon wordt gevormd
wanneer zuurstofmoleculen worden gescheiden door de ultraviolette
straling van de zon. De individuele zuurstofatomen verbinden
zich met zuurstofmoleculen (O + O2 = O3). Dagelijks wordt
in de stratosfeer ongeveer 300 miljoen ton ozon geproduceerd.
Er bestaan twee soorten ozon: het hoge atmosferische ozon
en het troposferische ozon aan het aardoppervlak.
De ozonlaag
De ozonlaag of ozonsfeer is de laag in de atmosfeer met
de grootste concentratie ozon. Deze laag bevindt zich tussen
ongeveer 15 en 45 kilometer hoogte. De totale dikte van
de ozonlaag is ongeveer 15 kilometer. De ozonlaag heeft
een belangrijke biologische functie. Ozon heeft de eigenschap
de ultraviolette stralingen van de zon te absorberen. Het
gaat meer bepaald om de UV-B-straling. Deze UV-B-stralen
veroorzaken zonnebrand, hoornvliesontsteking en huidkanker.
Daarbij tast het ook nog ecosystemen van de oceanen aan.
Zonder de aanwezigheid van de ozonlaag zou het huidige leven
op aarde zelfs niet hebben kunnen ontstaan.
Het gat in de ozonlaag
In 1974 toonden de Amerikaanse wetenschappers Mario Molina
en Sherwood Rowland aan dat chloorfluorkoolstoffen (cfk)
mogelijk een actieve rol spelen in de afbraak van de ozonlaag.
Cfk's zijn stabiele industriegassen die hoofdzakelijk uit
chloor, fluor en broom bevatten. Ze worden verwerkt tot
synthetische schuimen, koelstoffen in ijskasten en allerlei
spuitbussen. De cfk's richtten zo'n schade aan de ozonlaag
aan, dat deze angstwekkend dun werd.
Het gat in de ozonlaag werd in 1985 ontdekt. Toen Britse
wetenschappers van de Halley Bay-basis op Antarctica de
resultaten van hun metingen onder ogen kregen, waren ze
ervan overtuigd dat er iets scheelde aan hun instrumenten.
Meteen werden deze vervangen, maar de vaststellingen bleven
even alarmerend als voorheen. Toen hun bevindingen in het
wetenschappelijke tijdschrift Nature gepubliceerd werden,
zag men in dat er dringend iets aan het gat gedaan moest
worden.
In september 2000 was het gat in de ozonlaag
drie keer groter dan de Verenigde Staten
Maar waarom bevindt het gat in de ozonlaag zich nu juist
boven Antarctica? Tijdens de poolnacht daalt de temperatuur
in de stratosfeer tot soms -100° Celsius. Bij lagere
temperaturen wordt het afbraakproces van ozonmoleculen versterkt.
Bij het begin van de lente (september-oktober) gaat het
van kwaad naar erger. In de atmosfeer boven Antarctica ontstaat
er elk jaar een zeer koude wig die ijswolken vormt en cfk's
vasthoudt. De zon is dan ook weer van de partij en de combinatie
van zonlicht, ijswolken en cfk's vormen een mengsel dat
de ozon afbreekt.
De gevolgen van het afbreken van de ozonlaag
De ozonlaag beschermt mens en dier tegen de schadelijke
UV-stralingen van de zon. Wanneer deze beschermende laag
afbreekt, heeft dit dramatische gevolgen voor het aardse
leven. Het metabolisme van planten wordt aangetast, waardoor
de fotosynthese trager verloopt. De ultraviolette straling
vernietigt micro-organismen, die een belangrijke rol in
de voedselketen spelen. Wanneer in de antarctische oceaan
de hoeveelheid fytoplankton afneemt, heeft dit ook dramatische
gevolgen voor zoogdieren als walvissen en robben. Bij de
mens zijn de zonnekloppers de eerste slachtoffers. Langdurige
blootstelling aan de zon leidt tot huidkanker.
Welke maatregelen werden er genomen?
Op 16 september 1987 werd het Protocol van Montreal ondertekend.
In dit Protocol werd de grote boosdoener hard aangepakt:
de cfk's. In Montreal kwamen de deelnemende landen overeen
de cfk-consumptie te halveren tegen het einde van de twintigste
eeuw. In 1990 kwamen de ondertekende landen van het Protocol
nog eens samen. Er werd besloten om tegen het jaar 2000
de cfk's en halonen helemaal te verbieden.
Het UNEP (het Milieuprogramma van de Verenigde Naties)
startte in 1991 het Programme Action Ozone. De lijst met
verboden industriële gassen werd nog langer en er kwamen
strengere controles.
Al deze inspanningen zouden pas op langere termijn enig
effect sorteren. Ook het broeikaseffect zou de afbraak van
de ozonlaag verergeren. Door het broeikaseffect wordt de
stratosfeer kouder en breken de ozonmoleculen sneller af.
De volledige tekst van het Protocol van Montreal
Herstel
Tweeëntwintig jaar nadat het protocol van Montreal het gebruik van cfk's en andere stoffen die de ozonlaag aantasten aan banden heeft gelegd, hebben Australische wetenschappers in 2011 voor het eerst een herstel van het ozongat boven de zuidpool kunnen vaststellen. Het was al langer bekend dat de concentratie cfk's in de atmosfeer sterk gedaald is sinds de jaren 1980, en theoretische modellen wezen op herstel. Maar het was niet eerder mogelijk om dat ook in de praktijk vast te stellen.
Uit het onderzoek, dat in Geophysical Research Letters verscheen, blijkt dat de gemiddelde ozonconcentraties in de Antarctische lente al met 15 procent zijn toegenomen sinds eind jaren 1990. In 2012 was het gat in de ozonlaag boven Antarctica het kleinste dat in de laatste tien jaar werd waargenomen. Volgens theoretische modellen zou het gat tegen 2050 helemaal dicht moeten zijn.
|
