Het zal je misschien verbazen, maar ook in Antarctica zijn er meren. Sommige zijn echter niet zo makkelijk te vinden. Ze bevinden zich namelijk diep onder de dikke ijskap. Er zijn er ongeveer 145 geïnventariseerd. De meeste bevinden zich in Oost-Antarctica.

Het grootste van de Antarctische subglaciale meren is het Vostokmeer, dat bijna vier kilometer onder de ijskap ligt. Andere bekende meren zijn het Ellsworthmeer en het Whillansmeer, beide in West-Antarctica. In 2012 is Rusland erin geslaagd tot aan het Vostokmeer te boren. In 2013 bereikten Amerikaanse wetenschappers het water van het Whillansmeer. Groot-Brittannië begon in 2012 te boren naar het Ellsworthmeer, maar door technische problemen is het project voorlopig stopgezet.

Wetenschappers zijn bijzonder geïnteresseerd in deze onder de ijskap liggende meren. Het water is heel lang van de buitenwereld afgesloten (in het geval van het Vostokmeer meer dan 20 miljoen jaar). Wetenschappers hopen nieuwe levensvormen te vinden die ons een kijkje terug in de tijd gunnen. En als er in de meren leven gevonden zou worden, betekent dit dat er leven op veel extremere plaatsen kan bestaan dan tot nu toe voor mogelijk werd gehouden, ook op andere planeten.

In 2013 vonden Britse wetenschappers al sporen van leven in het Hodgson-meer (Antarctisch Schiereiland). In de sedimenten op de bodem troffen ze microben aan. In de bovenste lagen ontdekten ze levende microben. Op grotere diepte (3,2 meter diep) vonden ze resten van microben die er al zo’n 100.000 jaar geleden leefden. En dat in bijzonder extreme omstandigheden. Het meer is al zeker 100.000 jaar bedekt door ijs. Al die tijd hebben deze microben dus geen contact met de buitenwereld gehad en in het donker geleefd.

Ook in het Whillansmeer krioelen micro-organismen, zo raakte in augustus 2014 bekend. In de onderzochte watermonsters vonden wetenschappers vooral eencellige organismen, Archaea genoemd.

Rivierenstelsel

Britse wetenschappers ontdekten in 2006 dat de subglaciale meren onder de Antarctische ijskap met elkaar verbonden zijn met een heus rivierenstelsel. Tot dan werd gedacht dat het water van deze meren onder de ijskap slechts af en toe zeer traag wegsijpelde. Maar nu blijkt dat er regelmatig grote hoeveelheden water uit de meren ontsnappen en via de rivieren, waarvan sommige zo groot als de Thames zijn, in een snel tempo enorme afstanden afleggen.

Het netwerk van rivieren werd ontdekt met behulp van zeer nauwkeurige metingen van de satelliet ERS-2. Deze in 1995 door de ESA gelanceerde satelliet is gestationeerd in een polaire baan om de aarde op 785 kilometer hoogte en kan minuscule bewegingen van de ijskap (tot enkele millimeters) waarnemen.

Het Vostokmeer

Het Vostokmeer is het bekendste subglaciaal meer. Het zoetwatermeer bevindt zich op 77° zuiderbreedte en 105° oosterlengte, vlakbij het Russische wetenschappelijke station Vostok (vandaar de naam van het meer). Het Vostokmeer is 250 kilometer lang, 50 kilometer breed en tussen 500 en 700 meter diep. Het is het op 6 na grootste zoetwatermeer ter wereld.

Het Vostokmeer bestaat uit twee bassins: een 400 meter diep noordelijk en een 780 m diep zuidelijk bassin, en ertussen een richel waar het maar 200 m diep is. Daardoor kan de biologische en chemische samenstelling van de bassins verschillend zijn. Het water in het meer zou in ieder geval 50 keer zoveel zuurstof bevatten als normaal. Als men boort tot in het meer bestaat de kans dat het water, zoals een geschud Cola-flesje, als een fontein naar boven spuit.

Het Vostokmeer ontstond zo'n 14 miljoen jaar geleden. Het water in het meer is jonger: onderzoekers spreken van enkele tienduizenden tot honderdduizenden jaren. Al die tijd is het water volledig afgesloten gebleven van de buitenwereld. Juist dat maakt het Vostokmeer zo interessant voor wetenschappers. Al wat zich al die eeuwen geleden in het meer bevond, moet daar dus nog zijn. De kans is ook groot dat er nog altijd primitieve levensvormen rondzwemmen. Levensvormen die zich bovendien aangepast hebben aan een zuurstofrijk en sterk oxiderend milieu. Kortom, het Vostokmeer bevat een volkomen uniek ecosysteem.

Het Amerikaanse ruimtevaartagentschap Nasa is dan weer geïnteresseerd omdat het meer mogelijk gelijkenissen vertoont met Jupitermaan Europa. Op die maan werd er onder dikke lagen ijs een oceaan ontdekt.

Dwarsdoorsnede van het Vostokmeer en het ijs dat erboven ligt
(afbeelding: © National Science Foundation / Nicolle Rager-Fuller)

In 1989 begonnen Russische onderzoekers in het ijs boven het zuidelijke bassin van het meer ijsboringen uit te voeren. Er waren op dat moment wel al vermoedens over het bestaan van het Vostokmeer, maar pas in 1996 kwam de bevestiging na radarexperimenten.

Om het water van het meer niet te verontreinigen met de boorvloeistof, werd de booractiviteit op zo'n honderd meter boven de meeroppervlakte gestaakt. Onderzoekers zochten daarna naar een manier om op een 'milieuvriendelijke' manier verder te boren. De Russen vonden een goede technische oplossing. Hun techniek bestaat erin dat ze slechts tot nét boven het water boren. Dan wordt de boor plots terug omhoog getrokken. Daardoor breekt het laatste ijslaagje en stroomt er water het lege boorgat in, zonder direct contact te maken met de boorkop. Dat water bevriest vervolgens weer.

De Russen hadden in februari 2011 al een punt op slechts 29 meter boven het water bereikt. Maar toen moesten ze de boringen staken om nog met het laatste vliegtuig vóór het Antarctische winterseizoen terug naar huis te kunnen. In februari 2012 zijn ze er dan eindelijk in geslaagd om tot aan het meer te boren. In januari 2013 haalden de Russen een staal van het water naar boven. Dit staal wordt nu onderzocht.

Niet alleen wetenschappers kijken reikhalzend uit naar wat er in het Vostokmeer te vinden is. Er doen heel wat alternatieve theorieën de ronde. Zo zijn sommigen ervan overtuigd dat in het meer de ruïnes van Atlantis verscholen zijn. Anderen denken dan weer dat buitenaardse wezens er een basis gebouwd hebben en dat daarom de boringen zijn stilgelegd. Nog een theorie is dat de nazi's aan het meer een geheime basis zouden hebben gebouwd, met daarbovenop geruchten over een onderzeeboot die daar het stoffelijk overschot van Adolf Hitler zou hebben gebracht om te laten klonen. Meer van zulke theorieën kan je lezen op Enterprise Mission.